انواع دیسک کمر از نظر محل پارگی بر اساس ناحیه‌ای که بخش داخلی دیسک (هسته ژلاتینی) از حلقه بیرونی خود خارج میشود، طبقه‌بندی می‌شوند. شناخت محل پارگی اهمیت زیادی در تشخیص و انتخاب درمان دارد، زیرا هر ناحیه می‌تواند علائم متفاوتی ایجاد کند. به طور کلی، شایع‌ترین انواع شامل:
- پارگی دیسک سنترال (مرکزی): در مرکز کانال نخاعی رخ می‌دهد و ممکن است هر دو پا را درگیر کند. در موارد شدید، خطر فشار بر دسته اعصاب و بی‌اختیاری ادرار یا مدفوع وجود دارد.
- پارگی دیسک پاراسنترال: کمی به سمت راست یا چپ محور مرکزی منحرف است و یکی از ریشه‌های عصبی را تحت فشار قرار می‌دهد. این نوع شایع‌ترین نوع پارگی در ناحیه کمری است و معمولاً باعث درد تیرکشنده در یک پا (سیاتیک یک‌طرفه) میشود.
- پارگی دیسک فورامینال: در ناحیه سوراخ بین مهره‌ای اتفاق می‌افتد و روی ریشه عصبی در حال خروج فشار مستقیم وارد می‌کند. این نوع نادرتر است و درد شدید و موضعی ایجاد می‌کند.
- پارگی دیسک اکسترافورامینال (خارج سوراخ): در بیرون‌ترین بخش دیسک رخ می‌دهد و معمولاً درد خفیف‌تر و محدودتری دارد.
- پارگی دیسک لاترال (کناری): در قسمت کناری کانال نخاعی ایجاد میشود و بسته به محل، ممکن است نیاز به رویکرد جراحی متفاوتی داشته باشد.
شناخت دقیق نوع و محل پارگی دیسک با استفاده از MRI و معاینه بالینی انجام میشود. درمان در بیشتر موارد غیرجراحی است و شامل دارو، فیزیوتراپی و تمرین‌های تقویتی عضلات مرکزی بدن می‌باشد. تنها در صورت ضعف عصبی یا درد مقاوم، جراحی به عنوان آخرین گزینه مطرح میشود. رعایت اصول حرکتی صحیح و انجام منظم تمرین‌های مناسب می‌تواند از بروز یا تشدید پارگی دیسک جلوگیری کند.
پارگی دیسک کمر
دیسک کمر مانند یک بلبرینگ است. یک هسته و یک حلقه دارد . یعنی هسته در داخل حلقه دیسک می چرخد و خود حلقه دیسک به مهره ها متصل است در نتیجه این بلبرینگ زنده باعث حرکات ستون مهره ها میشود. در یکی از این حرکات حلقه دیسک ترک میخورد که اصطلاحا می گوییم دیسک دژنره (ساییده یا فرسوده ) شده است. مجددا در دیسک فرسوده در یکی از حرکات بعدی کمر ممکن است شکافی که در حلقه دیسک ایجاد شده است ، بزرگ تر شود در این حالت محتویات دیسک به جای اینکه در داخل حلقه دیسک باشد به بیرون از حلقه دیسک می‌رود و روی عصب فشار می آورد. علت اصلی پارگی دیسک کمر مشخص نیست.مهم‌ترین عامل آن استعداد ژنتیکی است و به عبارتی افرادی که دچار دیسک کمر می‌شوند ، جنس دیسک آنها خوب نیست و گرنه هر فردی حتی اگر کار سنگین کند دیسکش پاره نمی‌شود.در ادامه به تفضیل به بحث راجع به انواع پارگی دیسک در محل های مختلف می پردازیم.
۱- پارگی درخط وسط دیسک یا پارگی دیسک سنترال (مرکزی )
پارگی درخط وسط دیسک یا پارگی دیسک سنترال (مرکزی ) ، در این صورت کمر درد بیمار بیشتر از درد اندام های تحتانی است. این نوع پارگی دیسک ممکن است باعث فلج ناگهانی هر دو اندام تحتانی و بی اختیاری مدفوع و ادرار شود .اگر درد اندام تحتانی ایجاد کند معمولا هم در طرف راست و هم در طرف چپ درد اندام تحتانی دیده می شود. که اصطلاحا می گوییم بیمار سیاتیک دو طرفه دارد.
۲-پارگی در طرفین دیسک
دیسک ممکن است در یک طرف مثلا طرف راست یا چپ پاره شود. در این نوع ، درد اندام تحتانی بیشتر از درد کمر است و معمولا درد فقط به یک پای بیمار تیر می کشد. که اصطلاحا می گوییم سیاتیک یک طرفه دارد.
3- پارگی در داخل سوراخ بین مهره ای
دیسک ممکن است در داخل سوراخ بین مهره ای پاره شود. در این نوع پارگی فقط اندام تحتانی بیمار درد دارد و بیمار اصلا کمر درد ندارد. درد این بیماران بسیار شدید است زیرا دیسک پاره شده مستقیما روی جسم ریشه عصبی که Dorsal ganglion نامیده می شود فشار وارد می کند. این نوع پارگی نادر است. حدود ۵ تا ۱۰ درصد دیسک ها در این ناحیه اتفاق می افتد.
۴- دیسک های خارج سوراخ بین مهره ای
دیسک های خارج سوراخ بین مهر ای یا extraforaminal که معمولا درد کمی ایجاد می کنند و نادر هستند.
5- پارگی دیسک لاترال
هنگا می که دیسک در داخل و یاخارج فورامن است پارگی دیسک لاترال با کناری نیز گفته میشود . شکاف عمل جراحی در دیسک های لاترال با دیسک های دیگر فرق می کند. در دیسک های دیگر شکاف جراحی در خط وسط داده می شود . در دیسک های لاترال شکاف جراحی حدود 7 سانتی متر خارج از خط وسط داده می شود .
6- پارگی دیسک در جلو ستون فقرات ( در داخل شکم یا لگن )
این گروه دیسک هایی هستند که در جلوی ستون فقرات و در داخل شکم یا لگن پاره می شوند ، این گونه دیسک ها معمولا علامتی ندارند. اماعمل جراحی در دیسک هایی که در قسمت جلو پاره هستند می تواند خطرناک باشد زیرا جراح وقتی قطعه دیسک را برمی دارد چون در قسمت جلو حلقه دیسک پاره است ، ممکن است پانچ جراح به عروق داخل شکم صدمه بزند.
علائم پارگی دیسک در داخل سوراخ بین مهر ه ای :
1- ممکن است باعث فلج شدن مچ پای بیمار شود.
2- بیمار نمی تواند روی پاشنه پا راه برود.
3- بیمار نمی تواند مچ پای خود را بالا بیاورد.معمولا با پیدایش فلج ، درد بیمار بهبود می یابد زیرا قسمت حرکتی پس از قسمت حسی از بین می رود . به عبارت دیگر عصب از کار افتاده دیگر درد را حس نمی کند.
علائم پارگی دیسک کمر
1.درد شدید در ناحیه کمر:
درد حاد و یا مزمن در ناحیه پایین کمر که ممکن است تا ساق پاها یا پاها تابانده شود.
2. تنش و درد در عضلات و اطراف دیسک:
افزایش تنش و درد در عضلات اطراف دیسک متضرر.
3. سوزش و خارش در ناحیه متأثر:
افراد ممکن است سوزش و خارش در ناحیه متأثر احساس کنند.
4. ضعف و کاهش قدرت عضلات:
پارگی دیسک می‌تواند منجر به ضعف عضلات در ناحیه متأثر شود.
5. محدودیت در حرکت و انعطاف:
ممکن است افراد دچار مشکلات در خم شدن، تمدید یا چرخش تنه شوند.
6. احساس تورم و سنگینی در ناحیه متأثر:
بعضی افراد ممکن است در ناحیه متأثر احساس تورم و سنگینی کنند.
7. علائم اعصابی:
در برخی موارد، پارگی دیسک ممکن است به فشار بر روی اعصاب مهمان منجر شود که می‌تواند علائمی نظیر کاهش حس مثانه یا مشکلات در حرکت رکتوم ایجاد کند.
8. تغییرات در کنترل مثانه و رکتوم:
در حالت‌های شدید، پارگی دیسک ممکن است به فشار بر روی اعصاب مرتبط با مثانه و رکتوم منجر شود.
9. درد شدید هنگام انجام فعالیت‌های روزمره:
در برخی موارد، درد می‌تواند شدیدتر شود هنگامی که فرد حرکاتی مانند خم شدن یا حمل اشیاء سنگین انجام می‌دهد.
محل فتق دیسک کمر
محل فتق دیسک کمر نقش مهمی در نوع علائم، شدت درد و انتخاب روش درمان دارد. بیشترین درگیری ها در ناحیه کمری پایین رخ می دهد؛ جایی که فشار مکانیکی بیشتر است و دیسک ها مستعد بیرون زدگی هستند. شناخت محل درگیری به شما کمک می کند الگوی درد را بهتر بفهمید و زودتر درمان مناسب را آغاز کنید.
شایع ترین محل ها
- L4–L5: فتق در این سطح معمولا ریشه عصبی L5 را درگیر می کند.
- L5–S1: شایع ترین محل فتق؛ بیشتر ریشه S1 درگیر می شود.
- موارد کم شمارتر: L3–L4 و به ندرت L2–L3 یا نواحی پشتی ستون فقرات.
انواع محل نسبت به عصب
- پشت و کنار دیسک (پوسترولاترال): شایع ترین حالت؛ روی ریشه عصبی فشار می آورد و درد تیرکشنده ایجاد می کند.
- فورامینال یا اکسترافورامینال: فشار روی ریشه ای که از سوراخ بین مهره ای خارج می شود؛ درد موضعی تر و گاه مقاوم تر است.
- مرکزی: اگر بزرگ باشد می تواند هر دو سمت را درگیر کند؛ در موارد شدید خطر فشردگی دسته اعصاب کمری وجود دارد.
علائم وابسته به محل
- درگیری L5: درد و گزگز از پهلوی ران و ساق تا روی پا و انگشت شست، ضعف در دورسی فلكشن مچ و انگشت شست، ممکن است افتادگی خفیف پنجه رخ دهد.
- درگیری S1: درد از پشت ران تا ساق و كناره خارجی پا تا انگشت كوچك، كاهش رفلکس آشیل و ضعف در پلانتار فلكشن مچ.
- درگیری L4: درد جلوی ران تا زانو، ضعف در اكستنشن زانو و كاهش رفلکس پاتلار.
محل بیرون‌زدگی دیسک بین مهره‌ای
محل بیرون زدگی دیسک بین مهره ای تعیین می کند کدام عصب تحت فشار قرار می گیرد و چه درمانی مناسب تر است. بیشترین درگیری در کمر، به ویژه سطوح L4–L5 و L5–S1 رخ می دهد؛ پس از آن گردن (C5–C6 و C6–C7) و به ندرت ناحیه پشتی. از نظر جهت، بیرون زدگی ها معمولا پوسترولاترال یا فورامینال هستند و گاهی مرکزی. تشخیص با معاینه و معمولا MRI انجام می شود و بیشتر موارد با درمان غیرجراحی مانند فیزیوتراپی و اصلاح ارگونومی بهبود می یابند؛ جراحی برای درد مقاوم یا ضعف عصبی در نظر گرفته می شود. در صورت بی اختیاری، بی حسی ناحیه زین یا ضعف پیشرونده، ارزیابی فوری ضروری است.
دیسک پاراسنترال چیست؟
دیسک پاراسنترال یکی از انواع فتق یا بیرون‌زدگی دیسک بین مهره‌ای است که در آن بخش داخلی دیسک (هسته ژلاتینی) به سمت پشت و اندکی به یکی از طرفین ستون فقرات بیرون می‌زند. این نوع فتق بین حالت مرکزی و کناری (فورامینال) قرار دارد و به همین دلیل به آن پاراسنترال گفته میشود. در این وضعیت معمولاً فشار بر ریشه عصبی همان سمت وارد میشود و باعث درد تیرکشنده، بی‌حسی یا گزگز در پا (در فتق‌های کمری) یا بازو (در فتق‌های گردنی) میشود. فتق پاراسنترال شایع‌ترین نوع فتق دیسک است و اغلب در نواحی L4–L5 و L5–S1 دیده میشود. درمان معمولاً با روش‌های غیرجراحی مانند فیزیوتراپی، دارو و تمرین‌های تقویتی آغاز میشود و در موارد شدید یا مقاوم، جراحی میکرو دیسککتومی انجام می‌گیرد.
سوالات متداول
1- پارگی دیسک کمر چیست و چرا اتفاق می‌افتد؟
پارگی دیسک کمر زمانی رخ می‌دهد که حلقه بیرونی دیسک دچار ترک یا شکاف شود و بخش داخلی آن به بیرون نشت کند. این وضعیت باعث فشار بر اعصاب و ایجاد درد، بی‌حسی یا ضعف در پا میشود. عامل اصلی معمولاً استعداد ژنتیکی و فرسودگی تدریجی دیسک است.
2- تفاوت بین دیسک سنترال، لاترال و پاراسنترال چیست؟
در دیسک سنترال، بیرون‌زدگی در مرکز کانال نخاعی است و ممکن است هر دو پا را درگیر کند. دیسک پاراسنترال کمی به یک طرف متمایل است و معمولاً یک سمت بدن را درگیر می‌کند. در دیسک لاترال، بیرون‌زدگی در نواحی کناری یا سوراخ بین مهره‌ای اتفاق می‌افتد و درد اغلب محدود به همان سمت است.
3- علائم خطرناک پارگی دیسک کمر کدام‌اند؟
بی‌اختیاری ادرار یا مدفوع، بی‌حسی در ناحیه زین مانند، ضعف ناگهانی یا فلج پاها از علائم اورژانسی هستند که نیاز به مراجعه فوری به پزشک دارند.
4- آیا پارگی دیسک همیشه نیاز به جراحی دارد؟
خیر، در اکثر موارد با درمان‌های غیرجراحی مانند فیزیوتراپی، دارو، تزریق و اصلاح سبک زندگی قابل کنترل است. جراحی زمانی انجام میشود که علائم عصبی شدید یا درد مقاوم وجود داشته باشد.
5- چگونه می‌توان از پارگی یا فتق دیسک پیشگیری کرد؟
حفظ وزن مناسب، تقویت عضلات مرکزی بدن، انجام ورزش‌های کششی منظم، پرهیز از نشستن طولانی، و رعایت اصول صحیح بلند کردن اجسام از مهم‌ترین روش‌های پیشگیری از پارگی دیسک کمر هستند.
نتیجه گیری
در مجموع، پارگی و فتق دیسک کمر یکی از شایع‌ترین علل کمردرد و درد تیرکشنده به پا است که اغلب در اثر فرسودگی تدریجی یا عوامل ژنتیکی ایجاد میشود. آگاهی از محل و نوع پارگی نقش مهمی در تشخیص و انتخاب روش درمان دارد. بیشتر بیماران با درمان‌های غیرجراحی مانند فیزیوتراپی، دارو و تمرین‌های مناسب بهبود می‌یابند و تنها موارد شدید نیاز به جراحی دارند. پیشگیری با رعایت اصول صحیح حرکتی، حفظ وزن مناسب و انجام منظم ورزش‌های تقویتی می‌تواند احتمال بروز این مشکل را به‌طور قابل توجهی کاهش دهد.
