کمر انسان از ۵ قطعه استخوانی به نام مهره درست شده است و در بین مهره‌ها ساختمان‌های غضروفی به نام دیسک وجود دارد .دیسکهای بین‌مهره‌ای همان بالشتک‌های انعطاف‌پذیری هستند که مهره‌های ستون فقرات را از هم جدا کرده و حرکت و انعطاف‌پذیری را امکان‌پذیر می‌کنند. یعنی باعث می‌شوند که ما به جلو عقب چپ و راست خم بشویم یا بچرخیم. دیسک از دو قسمت درست شده است یک قسمت مرکزی به نام هسته‌ای دیسک و یک قسمت محیطی به نام حلقه دیسک. وقتی حلقهٔ خارجی دیسک به هر دلیلی پاره شود و هستهٔ داخلی به بیرون راه پیدا کند، اصطلاحاً از پارگی دیسک کمر یا فتق دیسک نامیده میشود. این حالت می‌تواند روی ریشه‌های عصبی فشار وارد کرده و درد و علائم عصبی مختلفی ایجاد کند. در این مقاله به زبان ساده ، هر آنچه باید دربارهٔ علت، علائم، تشخیص، روش‌های درمان جراحی و غیرجراحی، مراقبت‌های بعد از درمان و روش‌های پیشگیری بدانید را با استناد به منابع معتبر بررسی می‌کنیم. هدف این است که پس از مطالعهٔ این مطلب بتوانید با آگاهی بیشتری تصمیم بگیرید و از سلامت ستون فقرات خود بهتر محافظت کنید.
دیسک کمر چیست و چگونه پاره میشود؟
ستون فقرات انسان از ۲۶ مهره تشکیل شده است و بین هر دو مهره دیسکی قرار دارد. همان طور که در بالا ذکر شد دیسک‌ها از دو بخش تشکیل می‌شوند: هسته‌ای ژله‌ای در مرکز و حلقه‌ای فیبری که دور آن را می‌پوشاند. ترک خوردن این حلقه و بیرون زدن هسته همان پارگی یا فتق دیسک است. این پارگی معمولاً در قسمت پایینی کمر (ناحیه گودی کمری) رخ می‌دهد زیرا بیشترین فشار وزن بدن را تحمل می‌کند. تقریبا ۷۰ درصد حرکت کمر در بین مهره پنجم و چهارم L4-L5 و پنجم و لنگی L5-S1 انجام می‌گیرد. به همین دلیل پارگی دیسک کمر معمولاً در این دو دیسک رخ می‌دهد. پارگی ممکن است در خط وسط، چپ یا راست یا داخل سوراخ بین مهره‌ای رخ دهد و بسته به محل، علائم متفاوتی ایجاد کند.
تفاوت پارگی با بیرون‌زدگی یا هرنی دیسک
بعضی افراد تصور می‌کنند هر نوع تغییر شکل دیسک «پارگی» است، در حالی‌که بیرون‌زدگی خفیف دیسک بدون پارگی حلقه نیز وجود دارد. وقتی حلقه هنوز سالم است و تنها حالت برآمدگی دارد، اصطلاح برآمدگی دیسک یا Bulging استفاده میشود. در پارگی، محتویات هسته کاملاً از حلقه خارج شده و روی عصب فشار می‌آورد. مهم است که پزشک تفاوت این دو را تشخیص دهد، زیرا برنامهٔ درمانی و پیش‌آگهی می‌تواند متفاوت باشد.
درمان پارگی دیسک کمر
هنوز هم با وجود پیدا شدن روش های کم تهاجمی عمل جراحی بهترین درمان دیسک کمر است.
دلایل عمل جراحی به عنوان بهترین درمان دیسک کمر :
۱- در جراحی قسمت پاره شده دیسک کمر برداشته میشود و به حلقه دیسک این امکان را می‌دهد که جوش بخورد و بهم بچسبد و مانع بیرون ریختن آن در آینده شود.
۲- مستقیما ریشه عصب دیده و از روی آن فشار برداشته میشود.
۳- در صد عود آن کم است حدود ۴ در صد دیسک ها پس از عمل عود می‌کنند.
روش های جراحی در درمان دیسک کمر
اول : روش های جراحی شامل جراحی میکروسکوپی است که اصطلاحا لامینکتومی نامیده می شود.
دوم : روش های جراحی کم تهاجمی تر مانند عمل آندوسکپی نیز وجود دارد که بیمار زودتر به کار بر می‌گردد و نیاز به بریدن پوست و برداشتن ندارد.
سوم : روش جراحی دیسک که در دیسکهای برجسته یا دژنره ( ساییده شده ) انجام میشود که همان عمل جراحی دیسک با لیزر است که اصطلاحا PLDD نامیده میشود. درمان های کاملا غیر تهاجمی برای پارگی دیسک نیز وجود دارد که شامل فیزیو تراپی و داروهای ضد التهاب است که عامه مردم آنها را داروهای مسکن می نامند.
درمان گیاهی پارگی دیسک کمر
اولین درمانی که انسان مدرن برای پارگی دیسک پیدا کرد داروهای گیاهی بود .زیرا اولین داروی ضد التهاب که توسط انسان ساخته شد از پوست درخت بید بود که آسپیرین نامیده شد.
داروی گیاهی دیگر که در درمان دیسک بکار می‌رود ،پیاسکلدین است که از میوه آوکادو گرفته شده است .
امروزه ترکیبات زردچوبه به نام curcumin هم در درمان دیسک تجویز میشود که به صورت کپسول های ۴۰ و ۸۰ میلی گرم در دسترس است.
علاوه بر این ها داروی دیگری که از گیاهی به نام پنجه شیطان گرفته میشود نیز در درمان دیسک بکار می‌رود که نام این دارو doloteffin است.
علل پارگی دیسک کمر
افزایش سن و تحلیل رفتن دیسک
با افزایش سن، دیسک‌ها مایع خود را از دست می‌دهند و خشک‌تر می‌شوند. این خشکی، ترک‌های ریز در حلقهٔ دیسک ایجاد می‌کند که به مرور زمان بزرگتر می‌شوند و باعث پارگی می‌گردند. بیشتر موارد فتق در سنین ۳۵ تا ۵۰ سال اتفاق میافتد و در افراد مسن‌تر به علت فرسودگی و ساییدگی دیسک شایع‌تر است.
آسیب‌های ناگهانی و فشارهای مکانیکی
تصادف، سقوط از ارتفاع یا بلند کردن اجسام سنگین می‌تواند به دیسک فشار ناگهانی وارد کند و باعث پارگی شود. حرکت و بلند کردن بار به روش نامناسب و نشستن یا ایستادن ناصحیح نیز به‌تدریج فشار مزمنی ایجاد می‌کنند و احتمال فتق دیسک را بالا می‌برند. ورزش‌های سنگین بدون آمادگی، ضعف عضلات پشتی و چرخش ناگهانی ستون فقرات از دیگر عوامل خطر محسوب می‌شوند.
کم‌آبی دیسک و عوامل ژنتیکی
ژنتیک در واقع مهمترین عامل ایجاد دیسک است به عبارت ساده‌تر در عده‌ای از افراد جنس دیسک خوب نیست .مطالعات نشان می‌دهند کمبود آب دیسک باعث دژنراسیون و فرسایش آن میشود و افرادی که ژن‌های خاصی دارند، استعداد بیشتری برای ابتلا به پارگی دیسک دارند. در برخی خانواده‌ها شیوع فتق دیسک بیشتر است و این موضوع نقش وراثت را برجسته می‌کند.
تئوری التهابی
وجود برخی مواد التهابی در دیسک بین مهره‌ای ممکن است فرآیند پارگی را تسریع کند. افزایش التهاب با بالا رفتن غلظت موادی مانند COX‑2 و TNF‑α در بیماران مبتلا به فتق دیسک مشاهده شده است. این مواد باعث افزایش نفوذپذیری عروق و مهاجرت سلولهای ایمنی به محل پارگی می‌شوند و در نتیجه درد و تورم ایجاد می‌کنند.
علائم پارگی دیسک کمر
علائم به محل پارگی و میزان فشار روی اعصاب بستگی دارد. شایع‌ترین نشانه‌ها عبارتند از:
- کمردرد – کمر درد ممکن است خفیف یا شدید باشد و گاهی به باسن و پاها سرایت کند. درد معمولاً مکانیکی است و با استراحت بهتر میشود
- درد سیاتیک – درد تیرکشنده‌ای که از کمر به پشت ران، ساق و گاهی به کف پا منتشر میشود. در عده‌ای از افراد درد سیاتیک بیشتر از درد کمر در عده‌ای از افراد اصلاً درد کمر وجود ندارد و فرد فقط با درد سیاتیک مراجعه می‌کند.
- گزگز یا بی‌حسی – احساس سوزن‌سوزن شدن و بی‌حسی در پاها یا انگشتان پا، به علت فشار روی ریشه‌های عصبی است.گز گز و بی‌حسی معمولاً در انگشتان پا حس میشود
- ضعف یا فلج عضلات پا – در موارد شدید پارگی دیسک، ضعف عضلات یا حتی افتادگی پا (foot drop) مشاهده میشود.
- بی‌اختیاری ادرار یا مدفوع – این علامت نادر اما اورژانسی است و نشان‌دهندهٔ فشار شدید روی اعصاب نخاعی است که نیاز به اقدام فوری دارد. یکی از خطرات دیسک کمر این است که گاهی ناگهانی پاره شده و برروی کل رشته‌های ریشه‌های عصبی که در داخل کانال نخاعی وجود دارد فشار می‌آورد و فرد هم فلج میشود و هم بی‌اختیاری ادرار و مدفوع می‌گیرد ه این سندروم را سندروم دم اسب می‌گویند.
همانطور که گفته شد برخی بیماران ممکن است هیچ درد کمر نداشته باشند تنها علائم درد سیاتیک را تجربه کنند، زیرا پارگی در قسمت محیطی دیسک است. بنابراین تشخیص دقیق نیاز به معاینه و تصویربرداری دارد.
تشخیص پارگی یا هرنی دیسک کمر
پزشک ابتدا معاینهٔ کامل انجام داده و سابقهٔ پزشکی و علائم بیمار را بررسی می‌کند. سپس برای تشخیص دقیق ممکن است از روش‌های زیر استفاده شود:
- MRI (تصویربرداری تشدید مغناطیسی) – تصویری دقیق از بافت‌های نرم، دیسک‌ها و اعصاب ارائه می‌دهد و بهترین روش تشخیص فتق دیسک محسوب میشود. ام آر آی در واقع یک مغناطیس میدان مغناطیسی بسیار قوی در حد ۲ تا ۳ تسلاست. از طرفی می‌دانیم که قسمت اعظم بافت‌های ما از آب تشکیل شده است آب از یون‌های هیدروژن تشکیل شده است که مانند آهنرباهای کوچکی دارای بار مغناطیسی هستند. وقتی بدن در داخل میدان مغناطیسی بزرگ قرار می‌گیرد یون‌های هیدروژن مانند آهنرباهای کوچکی در یک امتداد قرار می‌گیرند. هنگام تصویربرداری ام آر آی به کمر بیمار یک کمربند مخصوص بسته میشود که کویل نام دارد و در واقع امواج رادیو فرکانسی را به صورت پالس به داخل بدن منتشر می‌کند . با برخورد امواج رادیویی به بدن آهنرباهای کوچک ناشی از یون هیدروژن مسیر خود منحرف میشود و انرژی جذب می‌کند و وقتی که پالس رادیویی قطع میشود دوباره به محل اولیه خود برمی‌گردند. این جذب و دفع نیرو باعث به وجود آمدن تصویری به نام ام آر آی میشود
- سی‌تی اسکن – برای بررسی استخوان‌ها و در مواردی که MRI قابل انجام نیست، استفاده میشود.
- نوار عصب و عضله (EMG) – برای سنجش عملکرد اعصاب و عضلات و تعیین محل دقیق آسیب عصبی.
تشخیص صحیح به پزشک کمک می‌کند تا مناسب‌ترین گزینهٔ درمانی را انتخاب کند.
روش‌های درمان غیرتهاجمی پارگی دیسک کمر
حدود ۸۰ درصد پارگی‌های کوچک دیسک به‌طور طبیعی با استراحت، کاهش فشار و ترمیم بافت خود به خود بهبود می‌یابند. در این بخش روش‌های غیرجراحی را بررسی می‌کنیم.
استراحت و اصلاح سبک زندگی
استراحت نسبی و کاهش فعالیت‌های سنگین در روزهای ابتدایی درد، به بدن فرصت ترمیم می‌دهد. همچنین رعایت اصول صحیح نشستن، ایستادن و خوابیدن اهمیت دارد. استفاده از صندلی ارگونومیک، پرهیز از خم شدن ناگهانی و پرهیز از کفش‌های پاشنه بلند پیشنهاد میشود. دکتر قاسم اسحاقی به عنوان جراح ستون فقرات معمولا استراحت مطلق را بیش از ۲۴ ساعت توصیه نمی‌کند.
ورزش و فیزیوتراپی
ورزش‌های کششی ملایم و تقویتی می‌توانند عضلات پشتی را تقویت و فشار روی دیسک را کاهش دهند. فیزیوتراپی شامل تمرینات ویژه، ماساژ درمانی، گرما و سرما درمانی و آموزش حرکات مناسب است. مشاوره با متخصص فیزیوتراپی برای انتخاب تمرینات مناسب ضروری است.
داروهای ضدالتهاب و مسکن‌ها
داروهای ضد التهاب غیراستروئیدی (NSAIDs) به کاهش تورم و درد کمک می‌کنند. در برخی موارد پزشک داروهای شل‌کنندهٔ عضلات برای کاهش اسپاسم و داروهای ضد درد تجویز می‌کند. مصرف دارو باید تحت نظر پزشک باشد تا از عوارض احتمالی جلوگیری شود. از داروی ضد التهاب غیر استروئیدی می‌توان دیکلوفناک بروفن ناپروکسن ملوکسیکام و پیروکسیکام را نام برد. از شل کننده‌های عضلانی می‌توان از متوکاربامول و تیزانیدین نام برد.
امروز در درمان بیماری دیسک کمر از داروهایی که شدت درد را در داخل نخاع کم می‌کنند نیز استفاده میشود مانند پرگابالین و گاپنتین. این داروها تعداد و دامنه امواجی که در نخاع سیر می‌کنند تا به مغز برسند را کم می‌کند در نتیجه بیمار درد کمتری را حس می‌کند .
تزریق استروئید و بلوک عصبی
اگر درد شدید باشد و با روش‌های ساده کنترل نشود، تزریق مستقیم استروئید در ناحیه اپیدورال که در واقع زدیک‌ترین محل به دیسک آسیب دیده است. برای کاهش التهاب و درد انجام میشود. همچنین در برخی بیماران از بلوک عصب برای کاهش انتقال سیگنالهای درد استفاده میشود. برای بلوک عصب از داروهای بی‌حس کننده ثل بوپیواکائین استفاده میشود.
درمان‌های گیاهی و مکمل‌ها
مصرف زردچوبه (کورکومین)، پیاسکلدین و گیاهان دیگری مانند پنجهٔ شیطان برای کاهش التهاب دیسک توصیه شده است. البته این داروها باید با مشورت پزشک مصرف شوند و جایگزین درمان‌های اصلی نیستند. تنظیم رژیم غذایی سالم شامل میوه، سبزی و لبنیات نیز به سلامت استخوان‌ها و دیسک‌ها کمک می‌کند.
درمان‌های تهاجمی پارگی دیسک کمر
جراحی میکروسکوپی (لامینوتومی و دیسککتومی)
اگر تا ۶ هفته یا یک ماه و نیم روش‌های غیرتهاجمی نتیجه‌ای نداشته باشند یا بیمار علائم عصبی شدید مانند ضعف یا بی‌اختیاری داشته باشد، جراحی توصیه میشود. در جراحی میکروسکوپی، ابتدا لامینکتومی انجام میشود؛ یعنی بخشی از استخوان پوشانندهٔ عصب برداشته میشود و سپس ریشه عصبی به کناری رانده میشود و قسمت پاره شدهٔ دیسک از زیر ریشه عصبی خارج این عمل دیسککتومی نامیده میشود . این جراحی با برش کوچک انجام شده و بیمار بعد از چند هفته بهبود می‌یابد.
جراحی لیزری
برای برخی بیماران، روش‌های کم‌تهاجمی‌تر مانند عمل جراحی دیسک کمر یا استفاده از لیزر (PLDD) به‌کار می‌رود. در این روش سوزن‌هایی از طریق سوراخ بین مهره‌ای و تحت نظارت دستگاه عکسبرداری یا فلوروسکوپی داخل دیسک کمر گذاشته میشود سپس از داخل سوزن‌ها فیبر نوری رد میشود و انتهای فیبر نوری به یک دستگاه مولد اشعه لیزر متصل میشود و اشعه لیزر وارد دیسک میشود و باعث جوش خوردن ترک‌های دیسک و کم شدن فشار داخل دیسک میشود . این روش معمولا نیاز به دوره نقاهت ندارد کمتر از یک هفته بیمار می‌تواند به سر کار خود برگردد.
عمل آندوسکوپی
این روش در درمان دیسک‌هایی که یک طرفه هستند به کار می‌رود در این روش یک لوله باریک در داخل راخ بین مهره‌ای قرار می‌گیرد و سپس با فورسپس مخصوص قسمت پاره شده دیسک برداشته و خارج میشود.
دیسک مصنوعی
همچنین در مواردی که تخریب دیسک شدید است، می‌توان از دیسک مصنوعی استفاده کرد. مزیت استفاده از دیسکهای مصنوعی برداشت کامل دیسک کمر و حفظ حرکات کمر می‌باشد اما به دلیل گران بودن این دیسک‌ها معمولاً در ایران انجام نمی‌شود .
عمل وسیله گذاری و فیوژن
در مواردی که برداشتن لمینا یا فاست ها باعث لق شدن و ناپایداری مهره ها میشود، پس از برداشتن دیسک پیچ‌هایی در داخل پدیکل مهره گذاشته میشود و این پیچ را به یک میله متصل می کنند و سپس خرده های استخوانی بر روی ستون مهره‌ها ریخته میشود و باعث یکپارچه شدن و به هم چسبیدن دو دو یا چند مهره به هم میشود
انتخاب روش مناسب باید توسط جراح ستون فقرات و براساس شرایط بیمار انجام شود.
چه عواملی باعث پارگی دیسک کمر می شوند؟
۱- استعداد ژنتیک
تعدادی ژن در پدیده پارگی دیسک ، دخیل هستند. تخمین زده می شود که این شرایط تقریبا 75٪ منشأ وراثت داشته باشد.
۲- کم آبی
کمبود آب بدن و دیسک کمری باعث دژنراسیون و فرسایش دیسک کمر می شود. در یک مطالعه جدید ، دیسک های برداشته شده 18 بیمار که تحت عمل جراحی دیسک های L4-5 یا L5-S1 قرار گرفته اند ، بررسی کردند و به این نتیجه رسیدند که میزان آکوآپورین Aquaporin-I با کم آبی دیسک در ام آر آی ارتباط دارد.
۳- وارد شدن فشار به ستون فقرات
همه فتق دیسک در زمینه بیماری دژنراسیون رخ نمی دهد. عده ای از بیماران مبتلا به پارگی دیسک کمری فاقد شواهد دژنراسیون شدید دیسک شامل تغییر در پروتئوگلیکان و از دست رفتن آب در هسته دیسک است.
در این موارد ، فتق دیسک در نتیجه اضافه بار وارد شده به ستون فقرات اتفاق می افتد. یک مطالعه جدید در مورد دیسکهای بین مهره ای نشان داد که اضافه بار استاتیک و دینامیک یعنی اضافه بار در حالت بدون حرکت ستون فقرات و هنگامی که ستون فقرات به جلو وعقب خم میشود دیسک را در معرض خطر فتق یا پرگی قرار می دهد. دانشمندان اظهار داشته اند که این افزایش فشار به ستون فقرات ممکن است مکانیسم افزایش شیوع دردهای کمر و فتق دیسک کمری در افراد جوانی باشد که زندگی کم تحرک و نشسته دارند.
۴- سیگنالهای التهابی
یعنی ، وجود و اثرات عفونت Propionibacterium acnes ، پیدایش محیط اسیدی و تغییرات ریزساختاری در ریشه عصب است.
التهاب دیسک بین مهره ای منطقه ای از نقص سیستم ایمنی است. در نتیجه ، محتویات دیسک بین مهره ای ، به طور خاص NP ، در صورت یافتن فراتر از مرزهای فیزیولوژیکی طبیعی ، ایمن آورنده هستند. از آنجا که بافت NP وارد فضای اپیدورال می شود ، تغییرات سلول اندوتلیال عروقی باعث افزایش نفوذپذیری عروق ، عروق زدایی ، چسبندگی و مهاجرت سلولهای ایمنی به محل و سیگنالینگ التهابی سیتوکین می شود. علاوه بر این ، چندین عامل التهابی از جمله COX-2 ، پروتئین تنظیم کننده آن مانند تنظیم کننده فولیستاتین 1 (FSTL1) و فاکتور نکروز تومور آلفا (TNF-α) نشان داده شده است که غلظت محلی و سیستمیک به طور قابل توجهی بالاتر در بیماران مبتلا به LDH در مقایسه با غیر کنترل های فتق.
مراقبت‌های پس از درمان و بازتوانی
چه درمان شما غیرجراحی باشد و چه جراحی، مراقبت‌های بعدی نقش مهمی در نتیجه درمان دارند. توصیه‌های زیر به بهبود سریع‌تر کمک می‌کنند:
- اصلاح وضعیت نشستن و خوابیدن: هر ۴۵ دقیقه بلند شوید و حرکت کنید؛ هنگام نشستن از تکیه‌گاه مناسب استفاده کنید و از خوابیدن روی شکم پرهیز کنید.
- انجام حرکات کششی روزانه: با راهنمایی فیزیوتراپ، تمرینات کششی و تقویت‌کنندهٔ عضلات کمر و لگن را ادامه دهید.
- رعایت رژیم غذایی متعادل: مصرف سبزیجات، میوه‌ها و لبنیات را افزایش دهید و وزن خود را در محدودهٔ سالم نگه دارید. یکی از ریسک فاکتورهای مهم دیسک فزایش وزن می‌باشد. تقریبا قد هر فرد را بر حسب سانتی‌متر اگر منهای ۱۰۰ کنیم وزن ایده‌آل او بر حسب کیلوگرم به دست می‌آید مثلاً فردی که ۱۷۵ سانتی‌متر قد دارد وزن ایده آل او ۷۵ کیلوگرم است.
- مدیریت استرس و استراحت کافی: فشارهای روحی و کم‌خوابی می‌توانند درد را تشدید کنند؛ بنابراین به مدیریت استرس و داشتن خواب کافی توجه کنید. گاهی عده‌ای از بیماران افسرده یا بیمارانی که مشکلات زندگی دارند با دردهای کمر یا اندام‌های تحتانی مراجعه می‌کنند که دردهای سایکوسوماتیک نامیده می‌شوند.
- مراجعهٔ منظم به پزشک: پیگیری‌های دوره‌ای برای ارزیابی روند بهبود و تطبیق برنامهٔ درمانی ضروری است. علت اصلی بسیاری از کمردردها ترک‌های کوچکی است که ر داخل دیسک کمر اتفاق میافتد قاعدتاً اگر بیمار به موقع مراجعه کند و این ترک‌های کوچک با درمان‌های ساده‌تر بهبود می، یابند نیاز به عمل‌های پیچیده‌تر کمتر میشود.
راهکارهای پیشگیری از پارگی دیسک کمر
پیشگیری همیشه بهتر از درمان است. با تغییر عادات روزانه و توجه به سلامت عمومی بدن می‌توانید خطر ابتلا به پارگی دیسک را کاهش دهید:
- ورزش و تحرک منظم: فعالیت بدنی منظم باعث تقویت عضلات پشتی و حفظ انعطاف‌پذیری ستون فقرات میشود. ورزش‌های مانند شنا، پیاده‌روی و یوگا پیشنهاد می‌شوند.
- حفظ وزن مناسب: همان طور که ذکر شد وزن اضافی فشار زیادی روی کمر وارد می‌کند؛ کاهش وزن می‌تواند خطر پارگی دیسک را کاهش دهد.
- مصرف کافی ویتامین D و کلسیم: تماس روزانه با نور خورشید و مصرف لبنیات به حفظ سلامت استخوان‌ها کمک می‌کند.
- استفاده از تکنیک‌های صحیح در بلند کردن اشیا: همیشه هنگام بلند کردن جسم، زانوها را خم کنید و جسم را نزدیک بدن نگه دارید؛ از هل دادن یا کشیدن اشیای بسیار سنگین پرهیز کنید.
- ترک سیگار و کاهش استرس: نیکوتین جریان خون به دیسک‌ها را کاهش می‌دهد و فرآیند ترمیم را کند می‌کند؛ کنترل استرس نیز در پیشگیری از اسپاسم و درد مؤثر است.
آیا پارگی دیسک کمر ترمیم میشود؟
بله - اجازه بدهید برای شما مثالی بزنیم در محیط کار با یک پیچ گوشتی یا چاقو پوست دست شما بریده میشود چه اتفاقی میافتد؟ اگر بریدگی کوچک باشد ،با یک چسب روی آنرا می پوشانید و یک هفته بعد جوش میخورد. اگر بریدگی وسیع باشد دو لبه های پوست را با بخیه به هم نزدیک می کنید. یک هفته بعد پوست جوش می خورد سپس بخیه ها را می کشید و زخم التیام پیدا می‌کند اما جای زخم می ماند ، زیرا لبه های زخم توسط ماده ای به نام کلاژن به هم متصل میشود که بافت اسکار یا جوشگاهی نامیده میشود. حال اگر قبل از اینکه زخم دست شما جوش بخورد بخیه را بازکنید و با فشار دو لبه زخم را از هم دور کنید ، چه اتفاقی می افتد؟ اگر زخم کهنه را بخیه کنید ، دیگر دو لبه زخم به هم نمی چسبد و باید دو باره لبه های زخم را ببرید و زخم را تازه کنید و بخیه کنید تا بهم بچسبد. برای دیسک پاره شده همین اتفاق می افتد .
برای ترمیم دیسک چه مراحلی باید اتفاق بیافتد؟
دیسک پاره شده یا فتق دیسک یعنی در حلقه دیسک یک سوراخ ایجاد شده و هسته دیسک از آن سوراخ بیرون آمده است.
برای ترمیم دیسک باید مراحل زیر اتفاق بیافتد:
۱- هسته دیسک که بین دو لبه حلقه پاره شده یا سوراخ شده قرار گرفته است باید برداشته شود. زیرا در بدن همیشه دو بافت هم جنس بهم می چسبند. اگر بین آنها بافت دیگری باشد بهم نمی چسبد .
۲- فشار داخل دیسک باید کم شود تا اجازه دهد دو لبه پاره شده حلقه دیسک بهم نزدیک شوند تا بتوانند بهم بچسبند. دو لبه مانند پوست بریده شما تا زمانی که بهم نزدیک نشوند بهم نمی چسبند.
۳- بافت کلاژن باید شروع به رشد کند تا سوراخی که در حلقه دیسک بوجود آمده ترمیم و بسته شود .
۴- حدود یک ماه باید بگذرد تا لایه کلاژنی که سوراخ دیسک را بسته به اندازه کافی ضخیم شود تا دو باره باز نشود.
دیسک یک موجود زنده است.۱- از زمانی که دیسک پاره میشود بلافاصله بدن شروع به برداشتن هسته بیرون زده می‌کند. گلبول های سفید همراه با ماکروفاژها به محل هجوم می آورند و قطعه پاره شده دیسک را می خورند.
۲- درد کمر یا سیاتیک ایجاد میشود. به علت درد شدید بیمار نمی تواند از جای خود بلند شود ، بی حرکت میشود ، از فعالیت و کار باز می ماند ، بنابرین فشار داخل دیسک کم میشود. عضلات کمر سفت می‌شوند ، گاهی فرد به یک طرف خم میشود.
۳- بافت کلاژن شروع به ترمیم می‌کند. به همین جهت است که ۸۰ درصد دیسک های پاره شده خوب می‌شوند.
چرا بعضی از دیسک های پاره ترمیم نمی شوند و نیاز به جراحی دارند؟
همانطور که در مثال بریدگی پوست دست ذکر کردیم اگر بریدگی پوست وسیع باشد یا روی مفصلی که دائما حرکت می‌کند پوست بریده باشد جوش نمی خورد و باید بخیه شود. حدود ۲۰ درصد دیسک های پاره شده نیز بدون مداخله جراحی خوب نمی شوند زیرا:
۱- مقدار پارگی و فتق دیسک زیاد است ،ماکرفاژ ها قادر به خوردن هسته بیرون زده نیستند.
۲- فشار داخل دیسک بالاست و اجازه نمی دهد دو لبه حلقه دیسک بهم نزدیک شوند.
۳- دفاع بدن ضعیف است ، ماکروفاژها کم هستند یا نوع ضعیفی هستند ، کلاژن سازی کم انجام می گیرد.
پس از جراحی برای دیسک چه اتفاقی می افتد؟
جراح در واقع همان مراحل طبیعی را انجام می‌دهد؟ یعنی مقداری از هسته دیسک را برمی دارد، فشار داخل دیسک را کم می‌کند، اگر در مهره ها لقی باشد با گذاشتن پیچ های پدیکل ( پدیکل Pedicle، قسمتی از مهره است که محکم است و می‌توان در داخل آن پیچ گذاشت ، در واقع جایی است که استخوان های پشت کانال نخاعی به تنه مهره می چسبند) به این ترتیب به بدن اجازه می‌دهد تا نسج کلاژن سوراخ ایجاد شده در حلقه دیسک را بپوشاند دیسک ترمیم شود.
آیا درد سیاتیک یک طرفه یا دو طرفه است ؟
بر حسب نوع پارگی دیسک ممکن بیمار در دو طرف یا یک طرف درد سیاتیکی داشته باشد.
آیا بیمار دیسکی می‌تواند فقط درد اندام تحتانی داشته باشد و اصلا درد کمر نداشته باشد؟
بله - در دیسک هایی که در مرکز پاره نمی شوند ودر قسمت محیطی پاره می‌شوند بیمار فقط درد سیاتیک دارد ،بدون اینکه کمرش درد کند.
آیا دیسک اگر عمل نشود می تواند بیمار را فلج کند؟
بله - در مواردی که دیسک زیاد بیرون بزند می تواند باعث فشار به روی تمام رشته های عصبی که در داخل کانال نخاعی قرار گرفته اند شود. در این صورت ناگهان پاهای بیمار فلج میشود و بیمار دچار بی اختیاری ادرار و مدفوع میشود. در بعضی موارد به جای بی اختیاری ادرار ، بیمار ادرارش بند می آید ونمی تواند بدون سوند (شلنگ نازکی که داخل مجرای ادرار می گذراند) ادرار کند.
آیا بیمار مبتلا به پارگی دیسک کمر می تواند با فلج یک پا مراجعه کند؟
بله - در پارگی دیسک ۴و ۵ کمری یک طرفه گاهی فقط قسمت پایین پا (یعنی قسمتی که در کفش قرار می‌گیرد فلج میشود و بیمار هنگام راه رفتن لنگ میزند که آنرا سندرم پای افتاده یا foot drop می گویند.
آیا بیمار مبتلا به دیسک کمر می تواند با اختلال تعادل و در رفتن مکرر مچ پا مراجعه نماید؟
بله - در پارگی های دیسک ۴و۵ گاهی بیمار به دکتر مراجعه کرده و می‌گوید مرتبا مچ پایش خم میشود و دررفتگی مچ پا پیدا می‌کند.
آیا بیمار مبتلا به دیسک کمر می تواند با در رفتن زانو مراجعه کند؟
بله - در بیمارانی که دیسک بین مهره ای ۳و۴ یا ۲و۳ آنها پاره می‌شوند ، ممکن است بیمار دچار در رفتگی زانو شود. زیرا رشته های عصبی L۳ و L4 به عضله چهار سر رانی عصب می دهند و بیمار هنگام پیاده شدن از اتوبوس یا یا اتوموبیل شاسی بلند یا پایین رفتن از پله ها زانویش خم میشود به عبارت دیگر زانو از زیر تنه بیمار در می رود و به زمین می خورند.
آیا بیمار مبتلا به پارگی دیسک کمری می تواند با گز گز احساس خواب رفتن در اندام های تحتانی مراجعه نماید؟
بله - همه ما این تجربه را داشته ایم که وقتی دست و پای ما مدتی در حالت خمیده می ماند دست یا پای ما دچار بی حسی میشود بعد از مدتی بی حسی از بین می‌رود و حس می‌کنیم که صدها سوزن در داخل دست یا پای ما فرو می رود. در اصطلاح فارسی این حالت را خواب رفتن دست و پا می نامند.
چرا با فشار روی عصب یا شریانی که عصب را تغذیه می‌کند گز گز ، سوزن سوزن شدن یا حالت خواب رفتن دست و پا بوجود می آید؟
رشته های عصبی مانند کابل های تلفن هستند. اگر کابل تلفن را نگاه کنید متوجه می شوید که در داخل کابل چندین رشته سیم های نازک وجود دارد که غلاف هر رشته سیم به رنگ های مختلف شامل قرمز، زرد ، آبی و سفید است. حال یک جسم سنگین روی کابل بیافتد ممکن است هر کدام از این غلاف های رنگی داخل کابل صدمه ببینند ، در این صورت باعث اتصالی میشود و در تلفن شما به صورت خش خش مداوم شنیده میشود. وقتی روی ریشه عصبی فشار وارد میشود، رشته های حسی بهم اتصالی می کنند و ما احساس گز گز و فرو رفتن صدها سوزن در دست ها و پاهایمان را می‌کنیم. وقتی رشته های حسی صدمه می خورند ما آنرا به صورت بی حسی در دست یا پایمان حس می‌کنیم.
آیا فردی که دچار پارگی دیسک است می‌تواند حس کند که اندام تحتانی وی داغ میشود یا بر عکس احساس کند که پایش دارد یخ میزند؟
بله - وقتی رشته های سمپاتیک و پاراسمپاتیک اتصالی کنند یا از بین بروند این حالت بوجود می آید.
چرا در یک فرد پارگی دیسک کوچک درد شدید ایجاد می‌کند و در فرد دیگری پارگی بزرگ دیسک علامت کمی ایجاد می‌کند؟
دیسک با دو مکانیسم ایجاد درد یا علایم عصبی می‌کند :
با ایجاد فشار ، بنابرین یک دیسک ممکن است پارگی وسیع داشته باشد اما فشار داخل دیسک کم باشد بنابراین فشار کمی به ریشه های عصبی می آورد و علایم کمی ایجاد می‌کند ، و بر عکس یک دیسک کوچک ممکن است فشار داخلش زیاد باشد و درد شدید ایجاد کند.
آیا پارگی دیسک می‌تواند بدون علامت باشد؟
بله - وقتی دیسک پاره باشد و فشار داخلی آن صفر باشد و کانال نخاعی بیمار هم وسیع باشد ، دیسک پاره علامتی ایجاد نمی کند ، به همین جهت در مطالعات نشان داده اند اگر از صد نفر فرد سالم جامعه ام آر آی بگیریم تعدادی از آنها دیسک پاره دارند بدون اینکه علامتی داشته باشند.
سوالات متداول
1- آیا پارگی دیسک کمر بدون جراحی بهبود می‌یابد؟
بله، تقریباً ۸۰ درصد فتق‌های دیسک کوچک هستند و با درمان‌های غیرتهاجمی بهبود می‌یابند. با این حال اگر علائم شدید باشد یا در عرض ۶ هفته درمان‌های غیر جراحی نتیجه ندهد، جراحی لازم است. اصولاً دیسکهای فتق دیسک‌هایی که بزرگ هستند به درمان‌های طبی جواب مناسب نمی‌دهد و نیاز به جراحی دارند.
2- چه زمانی باید به پزشک مراجعه کنم؟
اگر درد شدید، بی‌حسی پاها یا اختلال در کنترل ادرار و مدفوع دارید، فوراً به پزشک متخصص مراجعه کنید. همچنین در صورتی که درد بیش ازیک هفته ادامه داشت یا به فعالیت‌های روزمره‌تان اختلال وارد کرد، نیاز به بررسی تخصصی وجود دارد.
3- بهترین ورزش‌ها برای کاهش درد کمر چیست؟
ورزش‌هایی که عضلات مرکزی و پشتی را تقویت می‌کنند مانند پیاده‌روی، شنا، تمرینات کششی ملایم و تمرینات ثبات‌دهندهٔ ستون فقرات، مفید هستند. تمرینات باید با راهنمایی فیزیوتراپ انجام شوند تا از آسیب بیشتر جلوگیری شود.
4- آیا هر بار کمردرد به معنی پارگی دیسک است؟
خیر، کمردرد علل متعددی دارد و تنها بخشی از آنها مربوط به پارگی دیسک است. اسپاسم عضلانی، مشکلات مفصلی، آرتروز و بیماری‌های دیگر نیز می‌توانند کمردرد ایجاد کنند. تشخیص دقیق نیاز به معاینهٔ پزشک و تصویربرداری دارد.
5- درمان‌های گیاهی و مکمل‌ها چقدر مؤثرند؟
برخی ترکیبات گیاهی مانند زردچوبه، آووکادو و پنجهٔ شیطان اثر ضدالتهابی دارند و می‌توانند به عنوان مکمل در کنار درمان‌های اصلی استفاده شوند. اما نباید جایگزین روش‌های اثبات‌شدهٔ پزشکی شوند و مصرف آنها باید تحت نظر متخصص باشد.
نتیجه‌گیری
فتق دیسک کمر یک بیماری شایع اما قابل درمان است. در حدود ۸۰ درصد موارد، بدن به‌طور طبیعی با استراحت، کاهش فشار دیسک و مکانیسم‌های ترمیمی خود بهبود می‌یابد. با این حال، در حدود ۲۰ درصد بیماران شدت بیرون‌زدگی یا ناکافی بودن ترمیم، جراحی را ضروری می‌سازد. خوشبختانه امروزه روش‌های متنوعی مانند دیسککتومی میکروسکوپی، جراحی آندوسکوپی و لیزر دیسک، همراه با رویکردهای غیرجراحی مانند فیزیوتراپی و داروهای گیاهی، طیف گسترده‌ای از انتخاب‌های درمانی مؤثر را برای بیماران فراهم کرده است. انتخاب روش مناسب باید همیشه بر اساس شرایط هر بیمار و زیر نظر پزشک متخصص انجام شود.
در این میان، دکتر قاسم اسحاقی به‌عنوان یکی از جراحان برجسته ستون فقرات شناخته می‌شوند که با بهره‌گیری از روش‌های نوین و کم‌تهاجمی در درمان فتق دیسک کمر شهرت دارند. تخصص و دقت ایشان در انتخاب بهترین روش درمانی برای هر بیمار باعث شده است بسیاری از بیماران با حداقل عوارض و در کوتاه‌ترین زمان بهبود یابند.
