همانطور که قبلا شرح داده شد سه علل مهم دردهای سیاتیکی (پا درد) عبارتند از: پارگی یا فتق دیسک کمر، تنگی کانال نخاعی و لیز خوردگی مهره های کمری .
مهمترین راه تشخیص علل درد سیاتیک (پا درد) ابتدا گرفتن شرح حال سپس معاینه فیزیکی و سپس انجام ام آر آی و نوار عصب و عضله است که اصطلاحاً الکترومیوگرافی نامیده می شود.
سیاتیک چیست؟
سیاتیک در اصل نام یک عصب بزرگ در بدن است که از پایین کمر شروع می‌شود، از باسن و پشت ران عبور می‌کند و تا ساق و کف پا ادامه دارد. وقتی روی ریشه‌های این عصب در ستون فقرات فشار وارد شود (مثلاً به‌خاطر دیسک کمر یا تنگی کانال)، درد سیاتیکی ایجاد می‌شود؛ یعنی دردی که از کمر یا باسن شروع شده و به شکل تیرکشنده به پا انتشار پیدا می‌کند و می‌تواند با گزگز، مورمور یا بی‌حسی همراه باشد.
علائم اصلی سیاتیک
مهمترین علامت سیاتیک، درد یک‌طرفه در پا است که در مسیر عصب سیاتیک (پشت ران، ساق یا کف پا) حرکت می‌کند. این درد اغلب با نشستن طولانی، خم شدن، بلند کردن اجسام سنگین، سرفه یا عطسه تشدید می‌شود و ممکن است همراه با احساس خواب‌رفتگی، سوزش یا ضعف نسبی در پا باشد.
علل شایع سیاتیک
شایع‌ترین علت سیاتیک، بیرون‌زدگی یا فتق دیسک بین مهره‌ای در ناحیه کمری است که روی ریشه عصب فشار می‌آورد. از علل دیگر سیاتیک می‌توان به تنگی کانال نخاعی، آرتروز و زوائد استخوانی مهره‌ها، برخی مشکلات عضلانی عمقی در ناحیه باسن و به‌ندرت تومور یا عفونت در مسیر عصب اشاره کرد.
تشخیص سیاتیک در خانه
از دیدگاه دکتر قاسم اسحاقی، جراح دیسک و ستون فقرات، تشخیص سیاتیک در خانه بیشتر یعنی بیمار بتواند الگوی درد خود را بشناسد و فرق یک کمردرد ساده را با درد عصبی متصل به عصب سیاتیک درک کند. در تشخیص سیاتیک در خانه باید به این موارد توجه شود: درد معمولاً از ناحیه پایین کمر یا باسن شروع می‌شود، در مسیر پشت ران و ساق در همان سمت بدن تیر می‌کشد، و گاهی تا کناره یا کف پا می‌رسد. همراهی این درد با گزگز، مورمور، خواب‌رفتگی و بدتر شدن آن هنگام نشستن طولانی، خم شدن، سرفه یا عطسه، نشانه‌هایی هستند که به نفع درگیری عصب سیاتیک تعبیر می‌شوند و در بحث تشخیص سیاتیک در خانه اهمیت دارند.
با این حال دکتر قاسم اسحاقی تأکید می‌کند که تشخیص سیاتیک در خانه فقط یک ارزیابی اولیه است و جای معاینه تخصصی را نمی‌گیرد. اگر درد بیش از چند روز ادامه پیدا کند، شدت آن رو به افزایش باشد، یا همراه با ضعف پا، مشکل در راه رفتن روی پاشنه و پنجه، بی‌اختیاری ادرار و مدفوع یا بی‌حسی ناحیه بین پاها باشد، بیمار باید فوراً از سطح تشخیص سیاتیک در خانه عبور کرده و به متخصص یا جراح دیسک و ستون فقرات مراجعه کند تا بر اساس معاینه عصبی و در صورت لزوم تصویربرداری، علت اصلی به‌طور دقیق مشخص و درمان مناسب انتخاب شود.
در بیماری که مبتلا به درد سیاتیک ( درد پای راست یا درد پای چپ ) است شرح حال چه اهمیتی دارد؟
هنگام گرفتن شرح حال پزشک از بیمار چند سوال می پرسد. مثلاً می پرسد که درد از چه مدت پیش شروع شده است؟ آیا شروع درد ناگهانی بوده است یا به طور تدریجی بوده است؟ یا اینکه درد اندام تحتانی آیا همراه با گزگز و ضعف اندام های تحتانی ، خواب رفتن پاها است یا خیر؟ آیا درد پای بیمار یک طرفه است یا دو طرفه ؟ آیا درد سیاتیکی ( درد پای راست یا درد پای چپ ) همراه با کمردرد است یا فقط پای بیمار درد می کند؟ آیا سابقه ضربه - بلند کردن اجسام سنگین و سابقه بیماری خاص مانند دیابت - سابقه عرق شبانه کاهش وزن را می پرسد؟
در صورتی که درد به طور ناگهانی شروع شده باشد - معمولاً تشخیص اول پارگی یا فتق دیسک است و در صورتی که درد سیاتیک (پا درد) به طور تدریجی از چندین ماه و از کم شروع شده و به تدریج افزایش پیدا کرده است تشخیص تنگی کانال نخاعی یا لیز خوردگی مهره های کمری است. بیمارانی که در سال چندین بار دچار حملات درد سیاتیکی (پا درد) به مدت یک یا دو هفته می شوند و سپس بهبود پیدا می کند قاعدتاً بهترین تشخیص پارگی یا فتق دیسک کمری می باشد.
روش‌های تشخیص سیاتیک
۱. شرح حال و معاینه بالینی
اولین و مهمترین مرحله در تشخیص سیاتیک، شرح حال دقیق است. پزشک الگوی درد را بررسی می‌کند؛ اینکه درد از پایین کمر یا باسن شروع می‌شود و به‌صورت تیرکشنده در مسیر عصب سیاتیک به پشت ران، ساق یا کف پا می‌رود. سپس با معاینه عصبی، قدرت عضلات پا، رفلکسها، محدوده حس (درماتوم‌ها) و وجود گزگز یا بی‌حسی ارزیابی می‌شود. تست‌هایی مثل بالا آوردن پای صاف (SLR) می‌توانند به نفع درگیری ریشه عصب سیاتیک باشند.
۲. تست‌های تصویربرداری
اگر علائم شدید، ماندگار یا همراه با نشانه‌های عصبی باشند، برای تکمیل تشخیص سیاتیک از تصویربرداری کمک گرفته می‌شود.
MRI کمری دقیق‌ترین روش برای نشان دادن فتق دیسک، تنگی کانال نخاع یا فشار روی ریشه‌های عصبی است.
CT اسکن و در برخی موارد رادیوگرافی ساده می‌توانند تغییرات استخوانی، آرتروز و زوائد استخوانی را نشان دهند، هرچند برای بافت نرم به دقت MRI نیستند.
۳. تست‌های الکترودیاگنوستیک
در بعضی بیماران، به‌خصوص وقتی تشخیص سیاتیک واضح نیست یا چند ناحیه عصبی مشکوک‌اند، از تست‌های نوار عصب و عضله (EMG / NCS) استفاده می‌شود. این تست‌ها به پزشک کمک می‌کنند محل و شدت درگیری عصب سیاتیک یا سایر اعصاب را دقیق‌تر مشخص کند.
۴. سایر علل درد پا و کمر
بخشی از فرایند تشخیص سیاتیک، کنار گذاشتن علل دیگر درد پا است؛ مثل مشکلات مفصل هیپ، زانو، بیماری‌های عروقی پا یا دردهای عضلانی ساده. ترکیب شرح حال، معاینه و نتایج تصویربرداری و تست‌های عصبی، در نهایت تشخیص سیاتیک را برای پزشک قطعی می‌کند.
معاینه فیزیکی چیست؟
تا حدود قرن هجدهم میلادی به بدن انسان فیزیک می گفتند به همین جهت هنوز به معاینه بدن انسان توسط پزشک معاینه فیزیکی گفته می شود.
معاینه فیزیکی در چند قسمت انجام می‌گیرد که اولین قسمت آن نگاه کردن به بیمار ، طرز راه رفتن ، ایستادن و نشستن اوست. اولین چیزی که نظر پزشک را به خود جلب می کند این است که عده ای از افرادی که درد سیاتیک (پا درد) دارند مریض به یک طرف خم می شود و به اصطلاح ستون مهره های بیمار تاب برمی دارد.این دسته از بیمارانی که مبتلا به درد سیاتیک (پا درد) هستند هنگام راه رفتن می لنگند.سپس پزشک از بیمار می خواهد که در شش جهت ستون مهره ها را حرکت دهد که عبارتند از اینکه به جلو خم شود - به عقب خم شود - طرف راست و چپ خم شود و به راست و چپ بچرخد.
شکل 1 - بالا آوردن پا تا 90 درجه نشان دهنده سالم بودن
شکل 2 - بالا آوردن پا تا 30 درجه و درد شدید
قاعدتاً در بیمارانی که دچار پارگی دیسک کمری هستند این حرکات به سختی اتفاق می افتد و یا دردناک می باشد. مهمترین عامل تشخیص درد سیاتیک ، آزمایش بالا بردن پا است. به این ترتیب که پزشک از بیمار می خواهد که بر روی تخت دراز بکشد اول پای سالم را بالا می‌آورد که قاعدتاً تا ۹۰ درجه بدون درد بالا می رود- سپس از بیمار خواسته می شود که پای دردناک را بالا ببرد ، در صورتی که فردی به علت پارگی دیسک کمری دچار درد سیاتیک باشد معمولاً بعد از ۳۰ درجه بالا آوردن پا درد بیمار شدید می شود. بعضی از پزشکان به جای این که بیمار را بخوانند و در حالت خوابیده پا را بالا بیاورند از بیمار می خواهند در حالتی که ایستاده به جلو خم شود. بیماری که با خم شدن به جلو احساس درد و تیر کشیدن در یک یا دو اندام تحتانی (پاها) دارند معمولاً دچار پارگی دیسک کمر هستند.علاوه بر آن پزشک راه رفتن بیمار را معاینه می کند. از بیمار می خواهد که روی پنجه پا و یا پاشنه پای خود را برود که قاعدتاً اگر پای ما ضعیف شده باشد مشخص می‌شود و در مراحل آخر انجام معاینه رفلکس های وتری (رفلکس های تاندونی) است که با چکش به زیر زانو بیمار یعنی جایی که تاندون عضله چهار سر قرار گرفته است و پشت مچ پای بیمار یعنی جایی که تاندون آشیل قرار دارد ضربه می زند. در بعضی از دیسک ها این رفلکسها از بین می‌روند.
اهمیت ام آر آی در تشخیص علل درد سیاتیک ( درد پای راست یا درد پای چپ ) چیست؟
برای اثبات درد سیاتیک پزشک معمولاً از ام آر آی استفاده می کند. معمولاً در ام آر آی سه علت مهم درد سیاتیک ( درد پای راست یا درد پای چپ ) که عبارتند از : پارگی دیسک کمر تنگی کانال نخاعی و لیز خوردگی مهره های کمری مشخص می شوند. در واقع ام آر آی یک آهنربای بزرگ است که بدن بیمار در داخل آن قرار می گیرد و ذرات بدن انسان از جمله اتم های هیدروژن به صورت آهنرباهای کوچکی در می آیند و در یک جهت قرار می گیرند. درست مانند براده های آهن که بر روی یک کاغذ ریخته می شود و زیر آن را یک آهنربا می گذاریم سپس یک کویل به کمر انسان بسته می شود که از طریق آن به بدن بیمارامواج رادیویی تابانده می شود.
این امواج رادیویی باعث می شوند که اتمهای بدن که مانند براده های آهن به طور منظم و در جهت خاصی در داخل آهنربای بزرگ ام آر آی قرار گرفتند از جای خود منحرف می‌شوند و این حالت باعث جذب انرژی می‌شود که توسط دستگاه ثبت و بر اساس آن تصویر ام آر آی تولید می شود که ام آر آی T1 نامیده می شود. سپس امواج رادیویی قطع می‌شود و چون هنوز بدن انسان در داخل یک آهنربای بزرگ قرار دارد دوباره این اتم ها به جای خود باز می گردند و انرژی را که جذب کرده بودند آزاد می کنند دوباره این انرژی توسط دستگاه ثبت می شود و یک نوع تصویر دیگر ام آر آی تولید می شود که ام آر آی T2 نام دارد. معمولاً ساختمان‌هایی که در ام آر آی T1 سیاه دیده می شوند در ام T2 سفید دیده می شود. دیسک های سالم در ام آر آی به رنگ خاکستری دیده می شوند در صورتی که دیسک های پاره شده به صورت سیاه رنگ دیده می شوند.
چه عواملی باعث پیدایش درد سیاتیکی می شوند؟
درمان درد سیاتیک با دارو شل کننده عضلانی
دارو های ضد التهاب برای سیاتیک
نوار عصب و عضله چیست؟ و چه اهمیتی در تشخیص بیماری سیاتیک ( درد پای راست یا درد پای چپ ) دارد؟
راه بعدی تشخیص سیاتیک (پا درد) انجام نوارعصب و عضله یا در اصطلاح پزشکی الکترومیوگرافی نامیده می شود به این ترتیب که پزشک با زدن سوزن در داخل عضله های خاصی که هر کدام از یک ریشه عصبی عصب گیری می کنند متوجه صدمه و تحت فشار قرار گرفتن عصب می‌شود وعلاوه برآن با مطالعه سرعت هدایت عصبی نیز پزشک به میزان فشار بر روی ریشه‌های عصبی پی می برد.
راه های دیگری نیز برای اثبات علل درد سیاتیک وجود دارد از جمله میلوگرافی و سی تی اسکن که در موارد خاصی از آنها استفاده می‌کنیم.
شکل 3 - نوار عصب و عضله
روش های درمانی درد سیاتیک ( درد پای راست یا درد پای چپ ) چیست ؟
برای درمان درد سیاتیک ابتدا از داروهای ضد التهاب مانند دیکلوفناک ، بروفن ملوکسیکام ، سلکسیب و ناپروکسن استفاده می کنیم. علاوه بر داروهای فوق از شل کننده های عضلانی مانند باکلوفن و متوکاربامول نیز می توان استفاده کرد. مکانیزم اثر داروهای ضد التهاب به این ترتیب است که وقتی که بر روی ریشه عصبی در اثر پارگی و فتق دیسک فشار وارد می شود التهاب بوجود می آید.(التهاب یعنی خارج شدن آب گلبول های سفید از داخل رگ ها به دور ریشه های عصبی که اصطلاحاً ورم نامیده می شود. در واقع التهاب یک تورم میکروسکوپی است.) بنابراین ما با دادن داروهای ضد التهاب (تورم) ، التهاب میکروسکوپی دورعصب را کم می‌کنیم و به این ترتیب فضای بیشتری برای عصب ایجاد می شود و در واقع فشار کمتری به عصب وارد می شود. به عبارت دیگر مصرف داروهای ضد التهاب باعث می شوند که مواد سمی که باعث کشیده شدن گلبول های سفید و آب به دور عصب می شوند از بین رفته و در نتیجه گلبول های سفید همراه با آب به داخل رگها برگردند.
سوالات متداول
۱. بهترین روش تشخیص سیاتیک چیست؟
بهترین روش تشخیص سیاتیک ترکیب شرح حال دقیق و معاینه فیزیکی با تست‌های تکمیلی است. پزشک ابتدا نوع درد و مدت آن و مسیر انتشارش را می‌پرسد. بعد با معاینه عصبی مثل بررسی قدرت عضلات و رفلکسها و تست بالا آوردن پا به درگیری عصب شک می‌کند. در صورت نیاز از ام‌آر‌آی و نوار عصب و عضله برای تأیید تشخیص سیاتیک استفاده می‌شود.
۲. از کجا بفهمم سیاتیک دارم؟
برای فهمیدن وجود سیاتیک به علائم خاص توجه کنید. اگر درد از پایین کمر یا باسن شروع شود و به صورت تیرکشنده در مسیر پشت ران و ساق یا کف پا در همان سمت بدن حرکت کند. همراه با گزگز یا مورمور یا خواب‌رفتگی باشد احتمال سیاتیک بالاست. تشدید درد با نشستن طولانی یا خم شدن یا سرفه یا عطسه هم به نفع درد سیاتیکی است. تشخیص قطعی سیاتیک فقط با معاینه پزشک ممکن است.
۳. ام‌آر‌آی برای درد سیاتیک کی لازم است؟
ام‌آر‌آی برای درد سیاتیک در موارد خاص لازم است. وقتی درد شدید و ماندگار یا عودکننده باشد یا همراه با علائم عصبی مثل بی‌حسی و ضعف پا. پزشک معمولاً ام‌آر‌آی کمری درخواست می‌کند. این تصویربرداری کمک می‌کند علت سیاتیک مثل پارگی یا فتق دیسک یا تنگی کانال نخاعی یا لیز خوردگی مهره‌های کمری دقیق‌تر مشخص شود.
۴. نوار عصب و عضله در تشخیص سیاتیک چیست؟
نوار عصب و عضله در تشخیص سیاتیک نقش مهمی دارد. این تست که به آن EMG یا NCS می‌گویند با سوزن‌های ظریف و الکترودها فعالیت عضله و سرعت هدایت عصب را اندازه می‌گیرد. در تشخیص سیاتیک کمک می‌کند محل و شدت فشار روی ریشه‌های عصبی مشخص شود. مخصوصاً وقتی ام‌آر‌آی یا علائم بالینی مبهم باشند.
۵. درد سیاتیک چه زمانی جدی و اورژانسی است؟
درد سیاتیک در شرایطی جدی و اورژانسی است. وقتی همراه با ضعف واضح پا یا مشکل در راه رفتن یا بی‌اختیاری ادرار یا مدفوع یا بی‌حسی ناحیه بین پاها که ناحیه زینی نام دارد. یا درد ناگهانی و بسیار شدید بعد از ضربه باشد. در این موارد وضعیت اورژانسی محسوب می‌شود. بیمار باید سریعاً به اورژانس یا جراح دیسک و ستون فقرات مراجعه کند.
نتیجه گیری
در جمع‌بندی می‌توان گفت درد سیاتیک (پا درد) یک تشخیص واحد با علل مختلف است؛ شایع‌ترین آنها پارگی یا فتق دیسک کمر، تنگی کانال نخاعی و لیز خوردگی مهره‌های کمری هستند. به همین دلیل، تکیه بر یک عامل مثل فقط ام‌آر‌آی یا فقط شرح حال برای تشخیص کافی نیست. تشخیص درست سیاتیک همیشه باید بر پایه‌ی سه ستون باشد: شرح حال دقیق، معاینه فیزیکی کامل و در صورت نیاز ام‌آر‌آی و نوار عصب و عضله.
از نگاه دکتر قاسم اسحاقی، جراح دیسک و ستون فقرات، ترکیب هوشمندانه‌ی این اطلاعات است که مشخص می‌کند آیا واقعاً با سیاتیک طرف هستیم، علت آن چیست و کدام ریشه عصبی درگیر شده است. هر پا دردی سیاتیک نیست و هر سیاتیکی هم الزاماً نیاز به جراحی ندارد؛ بسیاری از بیماران با درمان دارویی، فیزیوتراپی و اصلاح سبک زندگی به‌خوبی کنترل می‌شوند و فقط درصد محدودی به جراحی نیاز پیدا می‌کنند.
بنابراین، تشخیص دقیق و منطقی سیاتیک مهمترین قدم برای انتخاب درمان صحیح و جلوگیری از آسیب دائمی عصب سیاتیک است.
